کاهش خطر عفونت‌های بیمارستانی یکی از اهداف اصلی در هر نظام سلامت پیشرفته است. انتقال میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا از کارکنان درمان به بیماران یا برعکس، می‌تواند عواقب سنگینی داشته باشد. در این میان، توجه به بهداشت شخصی کادر درمان اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند. کلاه جراحی، بر خلاف ظاهر ساده‌اش، یکی از مهم‌ترین اجزای تجهیزات محافظتی است که در پیشگیری از انتقال آلودگی‌های ناشی از مو و پوست نقش اساسی ایفا می‌کند.
در این مقاله، به بررسی نقش کلاه جراحی در کنترل عفونت‌های بیمارستانی می‌پردازیم و اهمیت استفاده صحیح از آن را با جزئیات شرح می‌دهیم.
چرا کلاه جراحی مهم است؟
اهمیت استفاده از کلاه جراحی در محیطهای استریل و جراحی به‌قدری بالاست که در بسیاری از کشورها، نپوشیدن آن می‌تواند منجر به اخطار قانونی یا حتی اخراج از اتاق عمل شود. موهای سر یکی از منابع بالقوه آلودگی هستند. موها می‌توانند ذرات ریز پوست، باکتری‌ها، قارچ‌ها و گردوغبار را به‌راحتی در خود نگه دارند. زمانی که پزشک یا پرستار بدون پوشش مناسب وارد محیط جراحی می‌شود، این ذرات به‌راحتی در فضا معلق شده و وارد نواحی حساس بدن بیمار میشوند.
از سوی دیگر، تعریق در ناحیه سر به‌خصوص در طول عمل‌های طولانی‌مدت، می‌تواند منجر به چسبیدن کلاه به پوست یا بیرون زدن تارهای مو شود. اگر کلاه جراحی به‌درستی طراحی یا استفاده نشده باشد، نه‌تنها مؤثر نیست، بلکه خودش تبدیل به منبع آلودگی می‌شود. بنابراین کلاه جراحی صرفاً یک وسیله تزئینی یا رسمی نیست، بلکه بخشی کلیدی از زنجیره کنترل عفونت به‌شمار می‌رود.
نقش پوشش مو در کاهش آلودگی
پوشش کامل موها هنگام انجام فرآیندهای پزشکی، از ضروری‌ترین اقدامات برای کاهش آلودگی هوا و سطوح در محیط درمانی است. موها با اینکه به‌ظاهر بی‌ضرر هستند، اما حجم زیادی از آلودگی‌های میکروسکوپی را با خود حمل می‌کنند. هر حرکت ساده سر می‌تواند باعث پخش این ذرات به هوا شود و خطر انتقال عوامل بیماری‌زا را افزایش دهد.
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که کادر درمانی که از پوشش مو مناسب استفاده نمی‌کنند، میزان بیشتری از آلودگی هوا را در نواحی اطراف خود تولید می‌کنند. این مسئله در اتاق عمل به‌مراتب جدی‌تر است، چرا که هر ذره معلق می‌تواند وارد زخم باز بیمار شود. در مقابل، استفاده از کلاه جراحی استاندارد باعث محصور شدن موها، جذب تعریق و جلوگیری از پخش ذرات پوست مرده می‌شود.
کلاه‌هایی که کل سر را می‌پوشانند، به‌ویژه مدل‌هایی که ناحیه پشت گوش و گردن را نیز در بر می‌گیرند، در کاهش آلودگی مؤثرتر هستند. این موضوع در بیمارانی با ضعف ایمنی، نوزادان یا بیماران بستری در بخش مراقبت‌های ویژه اهمیت مضاعف دارد.اسکراب دندانپزشکی با ایجاد پوشش بهداشتی برای بدن، در کنار کلاه جراحی که از انتشار آلودگی مو جلوگیری می‌کند، به کنترل عفونت‌های بیمارستانی کمک می‌کند.
استانداردهای بهداشتی برای کلاه جراحی
برای آنکه یک کلاه جراحی بتواند به‌درستی از کاربر و محیط محافظت کند، باید مطابق با استانداردهای بهداشتی تولید شده باشد. این استانداردها شامل کیفیت مواد اولیه، طراحی، نوع دوخت و قابلیت تهویه مناسب هستند. کلاه جراحی باید:
- از پارچه‌های مقاوم در برابر عبور میکروارگانیسم‌ها مانند پارچه‌های SMS، اسپان‌باند یا پنبه بافت ریز تهیه شده باشد.
- کل ناحیه سر، پیشانی، پشت سر و گوش‌ها را بپوشاند.
- دارای کش یا بند قابل تنظیم باشد تا در حین کار ثابت باقی بماند.
- قابلیت شستوشو یا ضدعفونی مؤثر بدون افت کیفیت را داشته باشد.
- ایجاد حساسیت پوستی نکند و به تعریق اجازه خروج دهد.
رعایت این نکات باعث می‌شود کلاه جراحی به ابزاری مؤثر در کاهش خطر عفونت تبدیل شود. مراکز درمانی معتبر معمولاً از کلاه‌هایی استفاده می‌کنند که گواهی‌های ایمنی بین‌المللی مانند ISO یا CE دارند. همچنین در بسیاری از کشورها، استفاده از کلاه‌هایی که پوشش کامل ندارند یا از جنس غیربهداشتی هستند، ممنوع است.
تفاوت کلاههای یکبارمصرف و پارچهای
کلاههای جراحی در دو گروه اصلی قرار می‌گیرند. این دو دسته با نام یکبارمصرف و پارچهای قابل شستوشو. معرفی میشوند. هر کدام ویژگی‌ها، مزایا و محدودیت‌هایی دارند که انتخاب بین آن‌ها را وابسته به نوع فعالیت و سیاست مرکز درمانی می‌کند.
کلاههای یکبارمصرف معمولاً از الیاف مصنوعی مانند اسپان‌باند یا SMS ساخته میشوند. این کلاه‌ها سبک، بهداشتی و ارزان هستند و پس از هر بار استفاده دور انداخته میشوند. استفاده از آن‌ها در شرایط اورژانسی یا هنگام شیوع بیماری‌های واگیردار مانند کووید-۱۹ بسیار رایج است، زیرا انتقال آلودگی متقابل را به حداقل می‌رسانند. اما معایب آن‌ها شامل آسیب به محیط زیست، کیفیت کمتر در جذب تعریق و فرم‌گیری ضعیف‌تر روی سر است.
در مقابل، کلاههای پارچهای از الیاف طبیعی یا ترکیبی تولید میشوند و با قابلیت چندین بار شستوشو و استفاده، گزینه‌ای مقرون‌به‌صرفه‌تر و سازگار با محیط زیست هستند. با این حال، استفاده از آن‌ها به رعایت دقیق اصول شستوشو، ضدعفونی، خشک‌کردن و نگهداری نیاز دارد. در صورت عدم رعایت این موارد، این نوع کلاه‌ها می‌توانند به منبع آلودگی تبدیل شوند.روپوش پزشکی با ایجاد سد حفاظتی بین بدن پزشک و محیط، همراه با کلاه جراحی که مانع انتقال آلودگی موهاست، در پیشگیری از عفونت‌های بیمارستانی مؤثر است.
تأثیر استفاده صحیح بر پیشگیری از عفونت
استفاده از کلاه جراحی زمانی مؤثر خواهد بود که به شکل صحیح انجام شود. متأسفانه در برخی مراکز، استفاده نادرست یا غیراستاندارد از این پوشش‌ها باعث کاهش اثربخشی آن‌ها در جلوگیری از عفونت می‌شود. چند اشتباه رایج مانند بیرون ماندن موها، شل بودن کش یا بند کلاه، استفاده طولانی بدون تعویض یا شستوشو و تماس مداوم دست با کلاه می‌تواند سبب انتقال بیماری شود.
زمانی که این اشتباهات تکرار شوند، کلاه جراحی دیگر عملکرد محافظتی خود را از دست می‌دهد. در واقع، کلاه آلوده‌شده ممکن است ذرات عفونی را از سطح خود به اطراف منتقل کند. به همین دلیل، آموزش دقیق نحوه استفاده، تنظیم، شستوشو و تعویض کلاه به کارکنان درمان، باید جزو برنامه‌های ثابت هر مرکز درمانی باشد.
علاوه بر این، تیم نظارت بر کنترل عفونت باید به‌طور صحیح از کلاه جراحی استفاده کند. برخی بیمارستان‌ها با استفاده از آیینه‌های کنترل در ورودی اتاق عمل یا چک‌لیست‌های کتبی، سعی در اطمینان از رعایت این نکات دارند. این اقدامات ساده، می‌توانند تأثیر بزرگی بر کاهش عفونت‌های بیمارستانی بگذارند.جهت مطالعه بیشتر به صفحه روپوش پزشکی در مقابل اسکراب مراجعه کنید.
الزام استفاده در محیطهای استریل
در تمامی محیطهای استریل از جمله اتاقهای جراحی، مراکز زایمان، بخشهای مراقبت ویژه ICU و NICU، آزمایشگاه‌های بیولوژیک و حتی برخی درمانگاه‌های دندانپزشکی، استفاده از کلاه جراحی الزامی است. این الزام ناشی از حساسیت بالای این محیط‌ها نسبت به حضور ذرات معلق و میکروارگانیسم‌هاست.
در محیطهای جراحی، وجود حتی یک تار مو یا یک ذره پوست می‌تواند باعث عفونت زخم و عواقب جدی برای بیمار شود. به همین دلیل، در پروتکل‌های جهانی، پوشش کامل سر و صورت با کلاه جراحی و ماسک از الزامات ورود به اتاق عمل محسوب می‌شود. عدم رعایت این موارد می‌تواند نه‌تنها جان بیماران، بلکه اعتبار مرکز درمانی را نیز تهدید کند.
همچنین در صورت بروز شکایت یا آسیب به بیمار، استفاده نکردن یا استفاده غیراصولی از تجهیزات محافظتی مانند کلاه جراحی، در پرونده‌های قضایی به عنوانمقصر شناخته‌می‌شود.
سخن پایانی
کلاه جراحی ابزاری ساده اما بسیار حیاتی در پیشگیری از انتقال عفونت‌های بیمارستانی است. نقش آن در کنترل ذرات معلق، جلوگیری از انتقال باکتری‌ها و حفظ استریلیته در محیطهای حساس، به‌اندازه‌ای جدی است که نادیده گرفتن آن می‌تواند به عواقب جبران‌ناپذیری منجر شود. با انتخاب کلاه مناسب، رعایت استانداردها، آموزش صحیح استفاده و تعویض به‌موقع، میتوان گامی بلند در ارتقاء ایمنی بیماران و کارکنان برداشت.جهت کسب اطلاعات بیشتر میتوانید مقاله آیا اسکراب پرستاری باید ضد تعریق باشد؟ مطالعه نمایید.
سوالات متداول
- آیا استفاده از کلاه جراحی فقط مخصوص اتاق عمل است؟
خیر. در بسیاری از بخشهای استریل مانند ICU، NICU، اتاقهای زایمان و آزمایشگاهها نیز استفاده از کلاه الزامی است. - چند بار میتوان از کلاه جراحی پارچهای استفاده کرد؟
در صورت رعایت صحیح اصول شستوشو و ضدعفونی، تا ۳۰ الی ۵۰ بار قابل استفاده است. - آیا میتوان از یک کلاه جراحی برای چند نفر استفاده کرد؟
خیر. هر کلاه باید مخصوص یک نفر باشد و نباید بین افراد به اشتراک گذاشته شود. - چه زمانی باید کلاه جراحی را تعویض کرد؟
پس از هر بار استفاده در محیط استریل، یا در صورت مشاهده آلودگی، پارگی یا کاهش کیفیت باید تعویض شود. - کدام نوع کلاه برای محیطهای آلوده مناسبتر است؟
در محیطهایی با ریسک بالای آلودگی یا در زمان همهگیری بیماری، کلاههای یکبارمصرف توصیه میشوند.